«قسمت هشتم»
تحقیق و تالیف آثار در حوزة معارف دینی، یکی از فعالیتهای پرحجم مقطع بازگشت معظم له به مشهد است؛ انتشار آثار دین‌پژوهی معظم له در قالب دو کتاب «گفتاری در باب صبر» و «دو پژوهش قرآنی»، دو پژوهش رجالی با عنوانهای «چهره رجالی شیخ طوسی» و «چهار کتاب اصلی علم رجال» و انجام «پژوهشی در باب حوزه علمیه مشهد»، نشانگر ابعاد گوناگون علمی ایشان در آن دوران است.
ترجمة کتاب ارزشمند «صلح امام حسن» و انجام پژوهشهای دقیق در سیره و تاریخ اهل بیت (علیهم السلام) علاوه بر سخنرانیهای پرشور آن روزها، بعدها در پیامها و سخنرانیهای تخصصی تاریخ ائمه، آثار خود را نشان داد.
من این توفیق را داشتم که سالهایی متمادی، در زندگی آن بزرگواران، سیرِ دقیقِ با حوصله‌ای داشته باشم. البته این مطالعات و بررسیها مربوط به قبل از انقلاب است. بعد از انقلاب، دیگر مجال نبوده است که چنین مطالعاتی را دنبال کنم.
من خودم قبل از انقلاب در باب زندگی ائمه کار می¬کردم؛ جزو رشته¬هایی بود که من به آن علاقه داشتم. سخنرانیهای فراوانی برگزار می‌شد و کسانی بودند که آن حرف‌ها را می‌گرفتند و منتشر می‌کردند. من الان می¬بینم که در دوران بعد از پیروزی انقلاب، از آن حرف‌هایی که بنده مثلاً در سال‌های 50 تا 53 راجع به زندگی ائمه می‌گفتم، اصلاً اثری نیست.
ترجمة کتب قابل استفاده در فضای مبارزات آن روزگار، یکی دیگر از سرفصلهای مطالعاتی و فعالیتهای علمی معظم له را تشکیل میدهد؛ ترجمه کتاب «اشک و لبخند»، نوشتة جبران خلیل جبران، ترجمه کتاب «آینده در قلمرو اسلام»، اثر سید قطب، و ترجمة کتاب «نقش مسلمانان در نهضت آزادی هندوستان» نمونهای از این تالیفات است. وجه پرداختن به اینگونه آثار در کلمات ایشان روشن میگردد؛ به عنوان مثال ایشان درباب کتاب اخیر میگویند:
شما ببینید پدیده‌ی استعمار، چه بر سر دنیا آورد... هند، یک نمونه‌ی دیگر آن است. اگر کتاب «نهضت آزادی هند» را (که حدود 35 سال پیش، بنده آن را ترجمه کردم) ببینید، نشان میدهد که در شبه قاره‌ی هند، چه شده است. بنابراین، مسأله‌ی استعمار، یک نمونه از تجربه‌ی غربی است.
و کتاب «ادعانام‌های علیه تمدن غرب»، کتابی که شروع و پایان آن در زندان صورت میپذیرد، نمایانگر جوشش چشمة فکری زلالی است که حتی در سختی شرایط زندان نیز از فَیَضان باز نمی‌ایستد.